ترومبوز وریدی عمقی (DVT) چیست و عوامل خطر آن کدامست
بیماری ترومبوز ورید عمقی زمانی رخ میدهد که لختههای خون عموما در رگ های عمقی پا تشکیل شوند. این بیماری میتواند علاوه بر رگهای پا، رگهای لگن را نیز تحت تاثیر قرار دهد.
ترومبوز ورید عمقی (DVT) و آمبولی ریه (PE) دو عارضه‌ی مربوط به بیماری‌ای به نام ترومبوآمبولی وریدی هستند. ترومبوز ورید عمقی یک فوریت پزشکی به حساب می‌آید. حدود 10 الی 30 درصد از افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی در پا، طی یک ماه پس از تشخیص این بیماری عوارض مهلکی را تجربه میکنند.
ما در این مقاله ، به تعریف ترومبوز ورید عمقی ، نحوه تشخیص آن و راه‌های درمان این بیماری می‌پردازیم.
ترومبوز ورید عمقی چیست؟
ترومبوز ورید عمقی ( DVT ) نوعی لخته‌شدن خون است که در رگهای عمیق، اغلب در پا یا لگن رخ میدهد.
درصورتی که ترومبوز یا لخته به قسمتهای دیگری تقسیم شود، پزشکان این قسمتها را آمبولوس می‌نامند. آمبولوس‌ها میتوانند به ریه راه پیدا کنند و سبب ایجاد بیماری آمبولی ریه شوند.
همچنین ممکن است لخته‌ها در رگهای بازو تشکیل شوند، که اغلب در افراد مبتلا به بیماری پاژه اسکروتر رخ میدهد.
طبق یک بررسی ، ترومبوز ورید عمقی شایعترین علت مرگ و میر مادران در کشورهای توسعه‌یافته است. (ایران جزو کشورهای در حال توسعه است!)
ترومبوز ورید عمقی در کودکان بسیار نادر است. طبق پژوهشی صورت گرفته است، جدیدترین آمارها حاکی از آنند که 0.30 تن از هر صدهزار کودک زیر 9 سال، و 0.64 تن از هر صدهزار فرد بین 10 تا 19 سال دچار ترومبوز ورید عمقی میشوند.
علایم dvt
برخی افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی ممکن است هیچگونه علایمی نداشته باشند. با این حال، در صورت بروز علایم، میتوانند موارد زیر را تجربه کنند:
- درد در اندام آسیب‌دیده که از ساق پا شروع میشود
- تورم اندام آسیب‌دیده
- احساس گرما در ناحیه‌ی متورم و دردناک پا
- پوست قرمز یا بی‌رنگ
ترومبوز ورید عمقی در اکثر افراد تنها در یکی از پاها رخ میدهد. اما در موارد نادر ممکن است هردو پا درگیر این بیماری شوند.
درصورتی که لخته به گردش درآمده و وارد ریه شود، بروز علایم زیر میتواند نشان‌دهنده‌ی آمبولی ریه باشد:
- تنفس کند یا تنگی نفس ناگهانی
- درد قفسه سینه، که معمولا هنگام نفس‌کشیدن شدیدتر میشود
- تنفس سریع
- ضربان قلب تند
عوارض ترومبوز ورید عمقی
معمولا دو عارضه رخ میدهد:
1- آمبولی ریه
آمبولی ریه یکی از شایعترین عارضه‌های ترومبوز ورید عمقی است و میتواند منجر به مرگ شود. این عارضه زمانی رخ میدهد که بخشی از لخته‌ی خون جدا شده و از طریق جریان خون به درون ریه‌ها راه پیدا میکند. لخته در یکی از رگهای خونی ریه گیر افتاده و جریان خون آن رگ را مختل میکند. در آمبولی خفیف ریه ممکن است فرد هیچ علامتی نداشته باشد.
لخته‌ای با سایز متوسط میتواند سبب بروز مشکلات تنفسی و درد قفسه سینه شود. در موارد شدیدتر، ممکن است ریه توانایی عملکردی خود را از دست دهد و از بین برود. آمبولی ریه منجر به نارسایی قلبی و مرگ نیز خواهد شد.
2- سندروم پسا ترومبوز
این سندروم بیشتر در افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی عودکننده مشاهده میشود. شخص مبتلا به سندروم پسا ترومبوز ممکن است علایم زیر را تجربه کند، گرچه این علایم در افراد متفاوت است:
- تورم مداوم در ساق پا
- احساس سنگینی در پا
- احساس کشش در پا
- خستگی بیش از حد در پا
- تجمع مایعات در پای آسیب‌دیده
- سرخی پوست
- ایجاد رگهای واریسی جدید
- ضخیم‌شدن پوست اطراف ناحیه‌ای که دچار ترومبوز ورید عمقی شده است
- زخم‌شدن پا در افراد مبتلا به سندروم پسا ترومبوز شدید
برخی پزشکان این حالت را سندروم پسا التهاب وریدی (پسا فلبیت) می‌نامند.
علت ایجاد dvt
ممکن است هیچ علت مشخصی برای ابتلای فرد به ترومبوز ورید عمقی وجود نداشته باشد. با این حال، طبق اعلام انستیتوی ملی قلب، ریه و خون ( NHLBI )، اکثر افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی، در اثر دارا بودن یک یا چند ریسک‌فاکتور و مشکل زمینه‌ای به این بیماری مبتلا میشوند.
1- بی‌تحرکی
اگر بدن انسان به مدت طولانی غیرفعال و در حالت ساکن باشد، امکان دارد خون در اندام‌های تحتانی و ناحیه لگن تجمع یابد. این وضعیت در اکثر افراد مشکلساز نیست و به محض این که فعالیت بدنی به حالت نرمال بازگشت، سرعت جریان خون نیز افزایش می‌یابد و رگها و شریانها خون را در سرتاسر بدن به گردش درمی‌آورند.
اما بی‌تحرکی طولانی‌مدت به این معنی است که امکان دارد تجمع خون در پاها، سرعت جریان خون فرد را کاهش داده و خطر تشکیل لخته را بالا ببرد.
فرد ممکن است به دلایل مختلفی بی‌تحرک باشد:
- بستری‌شدن طولانی‌مدت در بیمارستان
- بی‌تحرک بودن در منزل
- نشستن بلند‌مدت حین یک سفر طولانی مانند پرواز
- وجود معلولیتی که حرکت فرد را محدود میکند.
2- زخم و جراحت یا عمل جراحی
جراحت یا عمل جراحی که به رگها آسیب برساند میتواند سبب کندشدن جریان خون شود. این امر خطر لخته‌شدن خون را افزایش میدهد. داروهای بیهوشی عمومی نیز میتوانند سبب انبساط رگها شده و احتمال تشکیل استخر و لخته خون را افزایش دهند.
اگرچه این خطر ممکن است برای هر فردی که تحت عمل جراحی سخت قرار میگیرد وجود داشته باشد، اما افرادی که تحت عمل جراحی مفصل زانو و ران قرار می‌گیرند در معرض خطر بالای ابتلا به ترومبوز ورید عمقی قرار دارند.
3- ژنتیک
ممکن است فرد دارای اختلال ارثی‌ای باشد که احتمال لخته‌شدن خون را بالا می‌برد؛ مانند ترومبوفیلی فاکتور 5 لیدن.
در عین حال با توجه به این که چنین شرایطی خطر ابتلا را بالا می‌برد، مرجع خانه ژنتیک اعلام کرده که تنها حدود 10% از افراد دارای این اختلال ارثی دچار لخته‌ی خون غیرمعمول میشوند.
4- بارداری
با رشد جنین در داخل رحم، فشار وارده بر رگهای پا و لگن زنان افزایش می‌یابد. یک خانم باردار در طی دوران حاملگی خود و تا شش هفته پس از زایمان نیز در معرض ابتلا به ترومبوز ورید عمقی قرار دارد. زنان باردار مبتلا به برخی از اختلالات خونی ارثی، مانند اختلال ارثی آنتی ترومبین، در مقایسه با سایر زنان باردار در معرض خطر بیشتر ابتلا به ترومبوز ورید عمیقی هستند.
5- سرطان
برخی سرطان‌ها ارتباط مستقیمی با افزایش خطر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی دارند، مانند سرطان روده بزرگ، پانکراس و پستان.
روشهای درمان و معالجه‌ی سرطان نیز میتوانند خطر ابتلا فرد به ترومبوز ورید عمقی را بالا ببرند، از میان این روشهای درمانی می‌توان به شیمی‌درمانی، لوله کاتتر ورید مرکزی و جراحی‌های خاص مربوط به سرطانهای مختلف اشاره کرد.
6- بیماری روده تحریک‌پذیر
در افراد مبتلا به بیماری روده تحریک‌پذیر (IBD) خطر بروز ترومبوز ورید عمیقی بالاتر است. مطالعه‌ای که در سال 2018 انجام شد نشان داد که این خطر در چنین افرادی ممکن است سه تا چهار برابر بیشتر از فردی باشد که مبتلا به بیماری روده تحریک‌پذیر نیست.
7- مشکلات قلبی
هر شرایطی که برروی انتقال خون به بخش‌های مختلف بدن توسط قلب تاثیرگذار باشد میتواند سبب ایجاد لخته و خونریزی شود.
شرایطی مانند حملات قلبی یا نارسایی احتقانی قلب میتواند خطر ابتلا به لخته‌شدن خون را در فرد بالا ببرد.
8- داروهای هورمونی
زنانی که از روشهای هورمونی برای کنترل بارداری استفاده میکنند و یا در دوره‌ی درمان جایگزینی هورمون (HRT) برای یائسگی هستند، بیش از افرادی که چنین داروهایی را مصرف نمی‌کنند در معرض ابتلا به ترومبوز ورید عمقی قرار دارند.
9- چاقی
افراد مبتلا به چاقی، فشار بیشتری را بر رگهای خونی خود، به ویژه رگهای پا و لگن احساس میکنند. به همین دلیل ممکن است خطر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی در آنان افزایش یابد.
10- سیگارکشیدن
افرادی که به صورت مداوم دخانیات مصرف میکنند، بیش از افرادی که هرگز سیگاری نبوده‌اند یا آن را ترک کرده‌اند در معرض ابتلا به ترومبوز ورید عمقی قرار دارند.
11- رگهای واریسی
رگهای واریسی ، رگهایی بزرگ‌شده و تغییر شکل‌داده هستند. در حالی که وجود این رگها در اغلب مواقع مشکلی در سلامتی افراد به وجود نمی‌آورد، اما رگ واریسی که بیش از حد رشد کرده باشد میتواند منجر به ترومبوز ورید عمقی شود، مگر این که فرد به درمان آن بپردازد.
12- سن
با وجود این که ترومبوز ورید عمیقی میتواند در هر سنی رخ دهد، اما با افزایش سن فرد، خطر ابتلا نیز افزایش می‌یابد.
طبق گفته‌ی انستیتوی NHLBI خطر ابتلای فرد به ترومبوز ورید عمقی، پس از 40 سالگی به ازای هر 10 سال افزایش سن دوبرابر میشود.
13- جنسیت
جنسیت فرد میتواند بر احتمال ابتلای وی به ترومبوز ورید عمقی تاثیرگذار باشد.
زنان بیش از مردان در معرض ابتلا به ترومبوز ورید عمقی در دوران بارداری هستند. با این حال، زنان پس از یائسگی کمتر از مردان هم سن و سال خود دچار این بیماری میشوند.
تشخیص ترومبوز ورید عمقی
در صورتی که شخص مشکوک به ترومبوز ورید عمقی باشد، بایستی فورا به پزشک مراجعه نماید. پزشک قبل از انجام معاینه‌ی فیزیکی، در مورد علایم و سابقه پزشکی وی سوالاتی را مطرح خواهد کرد.
پزشک معمولا نمیتواند تنها از طریق علایم وجود ترومبوز ورید عمقی را تشخیص دهد و ممکن است آزمایشاتی را تجویز نماید، از جمله:
- آزمایش دی دایمر: دی دایمر قطعه پروتئینی است که پس از تجزیه‌ی فیبرین لخته‌ی خون و تبدیل آن به لخته‌ی خون پدید می‌آید. درصورتی که نتیجه‌ی آزمایش نشان دهد که میزان دی دایمر موجود در خون بیش از یک مقدار مشخص است، احتمال لخته‌شدن خون به اثبات می‌رسد. با این حال ممکن است این آزمایش در افرادی که مبتلا به بیماری‌های التهابی خاصی هستند و یا در صورتی که فرد به تازگی تحت عمل جراحی قرار گرفته باشد، نتایج معتبری را نشان ندهد.
- سونوگرافی: این نوع اسکن میتواند لختههای موجود در وریدها، تغییر در جریان خون و حاد یا مزمن بودن لخته‌ی خون را نشان دهد.
- ونوگرام: درصورتی که سونوگرافی و آزمایش دی دایمر اطلاعات کافی را ارائه ندهند، ممکن است پزشک این اسکن را تجویز نماید. پزشک یک ماده‌ی رنگی را به ورید پا، زانو یا کشاله‌ی ران تزریق میکند. در این حالت تصاویر اشعه ایکس میتوانند این ماده‌ی رنگی را هنگام حرکت نشان دهند تا محل لخته ارزیابی شود.
- سایر اسکن‌های تصویربرداری: ممکن است ام آر آی و سی‌تی اسکن وجود لخته خون را نشان دهند. امکان دارد از این اسکنها برای بررسی سایر شرایط سلامتی استفاده شوند و لختههای خون را شناسایی نمایند.
درمان ترومبوز ورید عمقی
درمان این بیماری با اهداف زیر صورت میگیرد:
- توقف رشد و پیشروی لخته
- جلوگیری از تبدیل لخته به آمبولی و واردشدن آن به ریه
- کاهش ریسک عود ترومبوز ورید عمقی پس از درمان
- به حداقل رساندن خطر عوارض دیگر
پزشک ممکن است روشهای گوناگون زیر را برای درمان و کنترل ترومبوز ورید عمقی توصیه کند:
1- داروهای ضد انعقاد خون
این‌ها داروهایی هستند که از رشد و پیشروی لخته‌ی خون جلوگیری میکنند و علاوه بر این، خطر ابتلا به آمبولی را کاهش می‌دهند. دو نوع داروی ضدانعقادی در درمان ترومبوز ورید عمقی کاربرد دارند: هپارین و وارفارین.
هپارین دارای اثر فوری است، به همین دلیل پزشکان در ابتدا این دارو را به مدت کمتر از یک هفته تزریق میکنند.
درصورت استفاده از وارفارین، پزشک قرص آن را برای یک دوره‌ی سه الی شش ماهه تجویز میکند تا از عود ترومبوز ورید عمقی جلوگیری شود.
ممکن است لازم باشد افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی مداوم تا پایان عمر از داروهای ضدانعقادی استفاده نمایند.
2- انحلال لخته
امکان دارد افراد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریه شدید نیازمند مراقبت فوری پزشکی باشند. پزشک یا تیم اورژانس داروهایی به نام ترومبولیتیک، یا جمع‌کننده‌ی لخته، را تجویز کنند که سبب انحلال و تجزیه لخته‌ها میشوند.
فعال‌کننده‌ی بافتی پلاسمینوژن (TPA) مثالی از داروهای ترومبولیتیک است.
خونریزی بیش از حد یکی از عوارض جانبی چنین داروهایی است. در نتیجه، تیم‌های پزشکی تنها در شرایط اضطراری از فعال‌کننده‌ی بافتی پلاسمینوژن یا داروهای شبیه آن استفاده میکنند.
متخصصین بهداشت و درمان، فعال‌کننده‌ی بافتی پلاسمینوژن را از طریق یک کاتتر یا لوله‌ی کوچک مستقیما در محل لخته تزریق میکنند. بیمارانی که تحت درمان از طریق انحلال لخته توسط هدایت کاتتر قرار گیرند، چند روز در بیمارستان بستری میشوند و به صورت متناوب چک لیز میشوند تا اطمینان حاصل شود که لخته‌ی خون به طور صحیح و مناسب تجزیه شده است.
3- فیلتر ورید اجوف تحتانی
در این روش، جراح دستگاه بسیار کوچکی را که شبیه چتر است وارد ورید اجوف میکند که یک رگ بزرگ است. این دستگاه امکان جریان یافتن خون را فراهم کرده و در عین حال لختههای خون را از جریان خون گرفته و از ورود آنها به درون ریه جلوگیری میکند.
4- جوراب‌های فشرده‌سازی
افراد به منظور کاهش درد، کاهش تورم و جلوگیری از ایجاد زخم از این جورابها استفاده میکنند. به علاوه، چنین جورابهایی میتوانند از فرد در برابر سندرم پسا ترومبوز محافظت کنند.
فرد مبتلا به ترومبوز ورید عمقی مجبور است حداقل به مدت 24 ماه این نوع جورابها را بپوشد.
دو نوع از این نوع جوراب با نام های جوراب آنتی آمبولی و جوراب واریس شناخته می شود.
5- لخته‌برداری مکانیکی
این یک روش نسبتا جدید است که جراحان میتوانند از آن برای درمان لخته‌ی خونی ایجادشده در اثر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی یا آمبولی ریه، استفاده کنند.
این روش درمانی شامل استفاده از یک کاتتر و یک دستگاه از بین برنده‌ی لخته است که احتمالا کاتتر آسپیراسیون، استنت بازیابی یا یک پمپ باشد.
جراح از تکنیک‌های تصویربرداری راهنما استفاده خواهد کرد تا:
1. کاتتر را از سمت ناحیه‌ای که لخته در آن وجود دارد وارد کند
2. دستگاه از بین برنده‌ی لخته را به سوی مکان حضور لخته هدایت کند
3. با استفاده از آسپیراسیون یا استنت، لخته را از بین ببرد و جریان خون را مجددا برقرار نماید
پژوهش ها نشان داده که لخته‌برداری مکانیکی در درمان ترومبوز ورید عمقی موثر و بی‌خطر است و ریسک عود بیماری را کاهش میدهد.
پیشگیری از dvt
هیچ روشی برای غربالگری افراد از نظر ابتلا به ترومبوز ورید عمقی در دسترس نیست. با این حال، پزشکان برای جلوگیری از بروز اولین ترومبوز ورید عمقی، سه روش پیشگیری را در افراد دارای یک یا چند ریسک‌فاکتور، مانند انجام عمل جراحی به تازگی، تجویز میکنند:
- تحرک منظم: پزشک ممکن است توصیه کند که پس از انجام عمل جراحی، تحرک و فعالیت زیادی داشته باشید تا جریان خون تحریک شده و خطر بروز لخته‌ی خون کاهش یابد.
- حفظ فشار بر ناحیه‌ی در معرض خطر: این امر میتواند از تجمع و لخته‌شدن خون جلوگیری کند. ممکن است متخصصین استفاده از جوراب‌های فشاری یا چکمه‌ای که با هوا پر میشود را برای حفظ فشار بر این ناحیه تجویز نمایند.
- داروهای ضد انعقاد خون: پزشک ممکن است قبل یا بعد از انجام عمل جراحی، داروی رقیق‌کننده‌ی خون را برای کاهش خطر لخته‌شدن خون تجویز نماید.
با توجه به این که سیگارکشیدن و چاقی نیز از عوامل اصلی خطرآفرین هستند، ممکن است ترک سیگار و فعالیت بدنی منظم توصیه شود.
به توصیه پزشکان ، هفته‌ای 150 دقیقه ورزش با شدت متوسط تا زیاد می‌توان کمک‌کننده باشد.
کلید واژه : درمان dvt چیست، انواع dvt ، علائم dvt در پا ، مراقبت های پرستاری در dvt، رژیم غذایی بیماران dvt
